این کتاب، گزارش 114 سورۀ قرآن، شامل بیان شناسه هر سوره، شرح مقاصد، محتوا، تناسب و ارتباط هر سوره با سوره‎های پیش از آن در سیر نزول بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله و سلم، اسباب نزول و روایات فضیلت آن است. در این کتاب کوشش شده که با تأمل دربارۀ هر یک از این موضوعات، راه برای شناخت روان‌تر و درک شیرین‌تر قرآن آسان شود و تلاوت‎کننده قرآن با بهره مطالب نگاشته‎شده‎، به بهره و لذت معنوی بیش‎تری از تلاوت، و درک بالاتری از حکیمانه بودن قرآن و حکیم بودن نازل‌کننده آن برسد و طالبان فهم معارف قرآن و علوم تفسیری در شناخت سازمان حکیمانه سوره‌ها، پیوندها و پیوست‌های مطالب درونی سوره‌ها یاری شوند.

تحقیق حاضر مبتنی بر این پیش‌فرض است که راه برون‌رفت از مسائل و مشکلات علوم سکولار، نظریه‌پردازی و تولید علم کارآمد براساس نظریه‌های ساخته و پرداخته شده از متون دینی و هماهنگ با جهان‌بینی و فرهنگ جامعه است. در راستای پیش‌فرض یاد شده این سؤال مطرح می‌شود که چه نظریه‌ای را می‌توان براساس مبنا یا مبانی شناخت جامعه در قرآن، ساخته و پرداخته کرد که اساس تبیین‌های اجتماعی باشد؟

تفسیر قرآن کریم، پس از ادبیات عربی، بر مباحث اعتقادی و مبانی کلامی استوار است؛ چنانکه هیچ آیه‌ای را بدون بهره بردن از مبانی کلامی نمی‌توان تفسیر نمود. مبانی کلامی تا بدان جا در تفسیر آیات وحی تاثیرگذار است که هر فرقه و اندیشه کلامی، تفسیری گونه‌گون و منحصربه‌فرد از قرآن کریم ارائه می‌دهد. با توجه به تحصیلات حوزوی و دانشگاهی، و حوزه مطالعات مدت‌ها بر آن بودم که مبانی کلامی تفسیر شیعی (امامی) را تدوین کنم. و بهترین زمینه کار برای این هدف، تفسیر گران‌سنگ التبیان و البته دیگر آثار گران‌بهای شیخ الطائفه ابوجعفر محمد بن حسن طوسی است.

راغب اصفهانی برای محققان عرصه‌های مختلف علوم اسلامی نام آشنایی است. او این نام را به‌واسطه آثار کم‌نظیرش در زمینه‌های علوم‌قرآنی، غریب القرآن، اخلاق و ادبیات عرب به‌دست آورده است. راغب افزون بر این آثار دارای تفسیر مشهوری نیز بوده است که تا اوایل دهه پیشین جز مقدمه مشهور آن در دسترس علاقه‌مندان نبود. این تفسیر، مرجع‌مطلق مفسران بزرگی همچون بیضاوی بوده است. بخش منتشر شده این تفسیر به‌خوبی گویای اهمیت آن است.

معرفت‌شناسی به‌عنوان شاخه‌ای از فلسفه، در کانون فلسفه معاصر قرار دارد. قبل از معطوف کردن ذهن به‌جهان خارج، نخست باید قواعد ذهن را شناخت. پرسش‌های موجود درباره معرفت، نظر اینکه معرفت چیست؟ آیا حصول معرفت امکان پذیر است؟ منابع و ابزارهای آن کدام است؟ با کدام شیوه‌ها می‌توان به معرفت دست یافت؟ و محدوده آن چیست؟ را می‌توان به قرآن عرضه کرد و با تدبّر در آیات به دستاوردهای جدیدی رسید. در قرآن‌کریم بیش از هفتاد واژه معرفتی وجود دارد و در آیات افزون بر معرفت‌های مرسوم، به فرامعرفت‌ها هم توجه شده است. آخرین کتاب الهی حصول معرفت را برای بشر امکان پذیر می‌داند.

یکی از علوم پیش‌نیاز بسیار مهم برای ورود به تفسیر قرآن شناخت قواعد تفسیری مبتنی بر مبانی متقن عقلی، نقلی یا عقلایی است که هم براساس آن قواعد تفسیر ضابطه‌مند و قابل ارزیابی باشد و هم با رعایت آنها خطاهای تفسیری کاهش یابد. این کتاب برای تأمین این نیاز تصنیف و در آن چهل و هفت قاعده تفسیری برپایه سیره عقلا در فهم متون و دلائل عقلی و نقلی تبیین شده است . درکتاب پیش‌رو برای فرایند تفسیر پنج‌گام تصور و قواعد تفسیری بر اساس آن گام‌ها دسته‌بندی شده است و از این‌رو کتاب هفت فصل دارد.

یکی از بحث‌های مهم در حوزه قرآن‌شناسی، بررسی قلمرو قرآن و علوم است. مساله محوری در این بحث آن است که آیا قرآن به همه آنچه علوم انسانی و تجربی بدان راه یافته‌اند، اشاره کرده است یا آنکه هیچ سخنی در این رابطه ندارد؟ یا آنکه در پرداختن به برخی از علوم جامعیت داشته و در علوم دیگر از نسبیت برخوردار است؟در پاسخ به این پرسش‌ها دیدگاه‌های مختلفی مطرح شده است. گروهی معتقدند قرآن، همه علوم، حتی علوم بشری و طبیعی را به‌طور کامل در خود دارد. گروه دیگری معتقدند قرآن نه تنها عهده‌دار علوم بشری نیست، که حتی در مباحث دینی نیز تمام سخن را نیاورده است.

نزول قرآن به دو گونه تدریجی و دفعی بوده است. نزول تدریجی قرآن بدین گونه بوده است که در هر بار بخشی از قرآن بر پیامبر اکرم نازل می شده است. هر بخش از قرآن که در یک وحی قرآنی نازل می شده، یک واحد نزول می باشد. نزول این واحدها در هر بار وحی قرآنی، عملیاتی معنادار و هدفمند بوده است که به اقتضای شرایط جامعه نزول و هدف هدایتی قرآن تعریف می شده است. از این رو کشف واحدهای نزول، اقدامی مقدماتی جهت تبیین هدف نزول آن ها می باشد. واحدهای نزول را می توان از روش های گوناگون و به وسیله ابزارهای متفاوتی شناسایی کرد. اما اصیل ترین روش شناسایی واحدهای نزول، روش زبانی است.