جلد سوم، چهارم و پنجم به انعکاس ۶۵ مقاله تحقیقی که توسط صاحب نظران و قرآن پژوهان کشور فراهم آمده، اختصاص یافته است. این مقالات در پنج حوزه ذیل به بررسی دیدگاه ها و اندیشه های مرحوم استاد معرفت پرداخته اند: ۱. بررسی توصیفی و تحلیلی آثار استاد شامل کتاب های التفسیر الاثری الجامع، التمهید فی علوم القرآن، التفسیر و المفسرون و ….
۲. بررسی دیدگاه های استاد معرفت در زمینه قرآن شناخت از قبیل: تحریف ناپذیری قرآن، بررسی مسأله قرائات، بررسی مسأله اعجاز، بررسی مسأله نسخ و ….

مقالات مندرج در جلد چهارم کتاب معرفت قرآنی مختصراً به شری ذیل است:
– مقدمه حجت‌الاسلام و المسلمین علی‌اکبر رشاد
– یادداشت دبیر همایش
– دیدگاه‌های استاد معرفت در زمینه تفسیر شناخت
– روش تفسیری اهل بیت(ع) از دیدگاه آیت‌الله معرفت
– تفسیر صحابه و تابعان از دیدگاه آیت‌الله معرفت
– روش صحیح تفسیر قرآن با تأکید بر کتاب «التفسیر الأثری الجامع»
– دانش‌های بایسته در فهم و تفسیر آیات
– علم الموهبه از منظر آیت‌الله معرفت (قدس‌سره)
– حجیت روایات تفسیری از دیدگاه آیت‌الله معرفت «ره»

مقالات مندرج در جلد پنجم کتاب معرفت قرآنی به شرح ذیل است:
– مقدمه حجت‌الاسلام و المسلمین علی‌اکبر رشاد
– یادداشت دبیر همایش
– فصل اول: استاد معرفت و عرصه‌های نو در حوزه مطالعات قرآنی
– استاد معرفت و زبان قرآن
– بررسی نظریه بطون از نگاه استاد معرفت
– استاد معرفت و هرمنوتیک
– قرآن و پدیده استشراق در آثار آیت‌الله معرفت (ره)
– نقد شبهه مصادر قرآن از دیدگاه آیت‌الله معرفت(ره)
– قرآن و فرهنگ زمانه از دیدگاه استاد معرفت
– نقد شبهات وحی
– قلمرو و جامعیت قرآن
– نسخ مشروط از منظر استاد معرفت

مسئله قلمرو موضوعی قرآن قدمتی بسیار داشته، آیات و روایات متعدد در این باره وجود دارد. علاوه بر این، به دلیل نقش مهم قرآن در زندگی مسلمانان، اندیشمندان مسلمان به قلمرو آن توجه کرده اند و این مبحث در منابع پیشینیان آمده است؛ مانند مبحث اعجاز محتوایی قرآْن در علوم قرآنی و مباحث تفسیری مفسران در شرح آیات مربوط به گستره موضوعی قرآن.

تفسیر از شریف ترین دانش‌های اسلامی است که هم‌زمان با فرودآمدن نخستین آیات شکل گرفت. این سبک تفسیری به انسجام مجموعه آیات هر سوره و معناداری روابط ظاهر و پنهان آیات درونی سوره و سیاق و تناسب میان آن‌ها توجه ویژه می‌کند و از کنار موارد به ظاهر غیر متناسب به سادگی عبور نمی‌کند. افزون آنکه حدالمقدور تلاش می‌کند در صورت وجود ارتباط و تناسب معنادار میان سوره‌ها در ترتیب طبیعی نزول یا سیاقی که از مجموعه سوره‌های نازل شده در یک قطعه زمانی به دست می‌آید، برای فهم مرادهای خدای حکیم بهره گیرد.

جوامع بشری در دوره‌های متفاوت تهدیدها و چالش‌های گوناگونی پیش‌روی داشته‌اند و جامعه اسلامی هرگز از این واقعیت مستثنی نبوده است. تهدیدهای نظامی، چالش‌های سیاسی، تهاجم و شبیخون‌های فرهنگی و البته در دوره‌هایی تهدیدهای اقتصادی، مهم‌ترین خطر برای جامعه اسلامی بوده است. قرآن کریم این تهدیدها را در عصر پیامبر(ص) نشان می‌دهد، انواع مخاطرات با رنگ و بوی فرهنگی و تحریم حتی شنیدن دعوت پیامبر خدا؛ ایجاد تنگناهای اجتماعی و انزوای حضرت و یاران اندکش، اقدام عملی قتل؛ مخاطرات اقتصادی و محاصره در شعب ابی‌طالب و تحمیل جنگ‌های طولانی سیاسی و نظامی بخشی از فهرست بلند چالش‌های فراروی جامعه اسلامی است.

این کتاب بخشی از یک تحقیق گسترده در حوزه اندیشه‌های اجتماعی قرآن کریم است که به صورتی مجزا، تدوین و تألیف یافته است.ارزش‌ها همان‌گونه که در مباحث مطرح شده در بخش نخست به تفضیل بیان شده مهم‌ترین، کانونی‌ترین و زنده‌ترین بخش یک فرهنگ محسوب می‌شوند و از این رو، شناخت یک فرهنگ بدون شناخت تحلیل نظام ارزشی و عناصر و اجزای آن، ارتباطات متنوع میان عناصر این نظام، پیوستگی این نظام با نظام باورها، هنجارها، شخصیت و رفتارها غیرممکن خواهد بود.بررسی اجمالی معارف اسلامی نیز نمایانگر جایگاه برتر و موقعیت محوری (ارزش‌ها) در فرهنگ دینی است.

قرآن کریم تنها یک کتاب اخلاقی نیست، بلکه یک کتاب کامل زندگی است که در پی تصحیح عقائد مردم، تهذیب اخلاق آنان و در بردارنده احکام و قانون است. واجبات و الزامات یک مسلمان و محرمات و منهیات آن را بیان کرده، موضوعاتی را جرم‌انگاری کرده و مجازات‌هایی را نیز برای آن بیان داشته است. از گذشته، قوانین قرآن به ویژه در بخش کیفری مورد پرسش و شبهه قرار داشته و در عصر حاضر نیز، به سبب تحولات صنعتی، پیشرفت‌های مادی و تغییرات گسترده در علوم انسانی در دنیا از یک سو، و گستردگی ارتباطات و سرعت انتقال اطلاعات از سوی دیگر، حقوق کیفری قرآن بیش از گذشته مورد پرسش و شبهه قرار گرفته است.

مسأله‌ی اصلی در این کتاب موشکافی و تدقیق دیدگاه نصر حامد ابو زید ـ اندیشمند فقید مصری ـ درباره وحی است. وی که در خلال مرحله‌ی تحقیقات و در ابتدای نگارش همین کتاب از دنیا رفت و در زمان حیاتش از یک مقاله‌ی ارسالی خود او بهره بردیم، متفکری جنجال‌آفرین و مشهور بود که بر اثر رد درخواست ارتقای دانشگاهی‌اش و نیز صدور حکم ارتداد، در کانون توجه عربی قرار گرفت. وی به موضوع تأویل علاقه‌ای وافر داشت و آن را راه نجات فرهنگ عربی می‌دید. تمرکز او بر مباحث وحی هم به دنبال نیّات تأویلی او است و ارزش اولیه ندارد. وی معتقد بود نباید چنین باشد که وحی بر تمام جوانب زندگی عربی و یا اسلامی سیطره یابد.

در این کتاب مباحث کلیـدی اعجـاز و تحدی دنبال می‌شـود و به مهم‌ترین شبهات این دو حوزه پاسخ می‌گوید. ساختار این نوشتار با غلبه مباحث مرتبط با اعجاز قرآن کریم سامـان یافته است. در این کتاب اصـل معجـزه بودن قرآن که بر اسـاس تحدی و عدم هماوردی شکل می‌گیرد، تعقیب شده و شبهات و معارضات قدیـم و جدید به بوتـه نقد گذاشته شـده است. بازخوانی و تکمیل آرای گذشتـگان در مباحث گوناگون نظـری اعجـاز، جامعیت نسبی شبهات و نقد و بررسی مهم‌ترین معارضات از عمده نوآوری‌های مطرح شده در این کتاب است.