تفسیر قرآن کریم، پس از ادبیات عربی، بر مباحث اعتقادی و مبانی کلامی استوار است؛ چنانکه هیچ آیه‌ای را بدون بهره بردن از مبانی کلامی نمی‌توان تفسیر نمود. مبانی کلامی تا بدان جا در تفسیر آیات وحی تاثیرگذار است که هر فرقه و اندیشه کلامی، تفسیری گونه‌گون و منحصربه‌فرد از قرآن کریم ارائه می‌دهد. با توجه به تحصیلات حوزوی و دانشگاهی، و حوزه مطالعات مدت‌ها بر آن بودم که مبانی کلامی تفسیر شیعی (امامی) را تدوین کنم. و بهترین زمینه کار برای این هدف، تفسیر گران‌سنگ التبیان و البته دیگر آثار گران‌بهای شیخ الطائفه ابوجعفر محمد بن حسن طوسی است.

راغب اصفهانی برای محققان عرصه‌های مختلف علوم اسلامی نام آشنایی است. او این نام را به‌واسطه آثار کم‌نظیرش در زمینه‌های علوم‌قرآنی، غریب القرآن، اخلاق و ادبیات عرب به‌دست آورده است. راغب افزون بر این آثار دارای تفسیر مشهوری نیز بوده است که تا اوایل دهه پیشین جز مقدمه مشهور آن در دسترس علاقه‌مندان نبود. این تفسیر، مرجع‌مطلق مفسران بزرگی همچون بیضاوی بوده است. بخش منتشر شده این تفسیر به‌خوبی گویای اهمیت آن است.

زبان عربی به‌عنوان زبان قرآن از جمله زبان‌های غنی، پرجاذبه و دارای ویژگی‌های بی‌نظیری است که فراگیری و آموزش آن را ضرورت دو چندان می‌بخشد. در فراگیری جامع و کامل هر زبانی، چهار عنصر نقش اساسی دارد، اول: خواندن متونی از آن زبان و تلاش در فهم آنها؛ دوم: نوشتن به آن زبان؛ سوم: دریافت شنیداری از آن زبان و چهارم: سخن گفتن به آن زبان. این اثر، گزیده‌ای از متون معاصر عربی است که برای تقویت رکن اول و با هدف کمک به فهم بهتر، آشنایی با اصطلاحات جدید و شیوه نگارش پژوهش‌های معاصر عربی در حوزه تفسیر و علوم قرآنی سامان یافته است. بدیهی است تقویت همزمان سه عنصر دیگر، در تحکیم رکن اول تأثیر مستقیم دارد.

از دهه‌های نخست قرن بیستم به این‌سو، شاهد بروز دیدگاه‌هایی درباره زبان، فهم، تفسیر و سازوکار حصول فهم متون هستیم که در تقابل جدی با تلقی‌های مقبول نزد عالمان مسلمان است. تقابل مزبور، طبعاً تردیدها، پرسش‌ها و شبهاتی را درباره اعتبار رویکرد تفسیری متداول پدید می‌آورد و ضوررت تنقیح نظریه‌ای جامع درباره مباحث بنیادین فهم و تفسیر متن را پیش روی عالمان مسلمان می‌نهد. مکتوب حاضر در کنار تأمین هدف فوق و پرداختن به اهم چالش‌های معاصر در حوزه تفسیر متن، بر آن است که با نگاه دانش‌محور افق جدیدی در قلمرو تأملات تفسیری بگشاید.

مبحث محکم و متشابه یکی از بنیادی‌ترین مسائل علوم قرآنی مورد نیاز مفسر و مقدمه‌ای لازم برای تفسیر است. این بحث از یک زاویه جزء مبانی تفسیر و از زاویه‌ای دیگر از قواعد تفسیر محسوب می‌شود. اساسی‌ترین مباحثی که در دانش محکم و متشابه باید به بحث گذاشته شود، تعریف دقیق محکم و متشابه، تعیین دامنه محکمات و متشابهات، تفسیرپذیر بودن یا نبودن آیات متشابه، کیفیت تفسیر و تأویل متشابهات، مدلول حروف مقعطه، فلسفه و حکمت تشابه در بخشی از آیات قرآن و بالاخره آگاهی راسخان در علم به تأویل آیات متشابه است.

این اثر در دو بخش تنظیم شده است. بخش نخست در نه فصل به مباحث نظری مفردات قرآن اختصاص یافته که این مباحث را در تفسیر بررسی می‌کند: منابع معنی‌شناسی کلمات قرآن، نقش ترادف، اشتراک لفظی، اضداد، وجوه و نظائر، ‌اشتراک معنوی، چند معنایی، معربات و لهجه‌های مختلف قبائل عربی. در این بخش تلاش شده با ذکر مثال‌های قرآنی به مباحث کتاب جنبه کاربردی بخشیده و مطالعه آن برای خواننده دلنشین گردد. بخش دوم کتاب به معنی‌شناسی پنج واژه اساسی، خشیت، ذنب، ظنّ، سقی و قیامت اختصاص دارد.

پژوهشی در نسبت میان قرآن و فرهنگ زمانه است؛ پژوهشی همراه با تواضع. یقین است که قرآن مجید، کتاب آسمانیِ بیگانه با فرهنگ زمان و زمین نزولش نیست که بدون توجه و در نظر داشت فرهنگ معاصرانش به بیان آموزه‌های خود پرداخته باشد. از این‌رو فرهنگ زمانه آشکارا در آیات فراوانی از قرآن حضور دارد؛ حضوری که فهم درست و دقیق آیات را در گرو آگاهی از آن فرهنگ قرار داده است.

این اثر مشتمل بر مهم‌ترین مباحث نظری و کاربردی حوزه ترجمه است که بر اساس مقتضیات زبان‌شناسی ترجمه طراحی شده و متن مقدس قرآن در آن محوریت یافته است؛ از این‌رو به برخی مسائل اختصاصی قرآن نیز توجه شده که البته می‌تواند به ارتقای سطح ترجمه احادیث و به طور کلی متون مقدس نیز یاری رساند. این کتاب هفت فصل دارد که عبارت‌اند از: کلیات، سبک‌ها و انواع ترجمه قرآن، مبانی ترجمه قرآن، اصول ترجمه قرآن، منابع ترجمه قرآن، فرایند ترجمه قرآن، تحلیل‌های تقابلی و مشکلات ساختاری

معرفت‌شناسی به‌عنوان شاخه‌ای از فلسفه، در کانون فلسفه معاصر قرار دارد. قبل از معطوف کردن ذهن به‌جهان خارج، نخست باید قواعد ذهن را شناخت. پرسش‌های موجود درباره معرفت، نظر اینکه معرفت چیست؟ آیا حصول معرفت امکان پذیر است؟ منابع و ابزارهای آن کدام است؟ با کدام شیوه‌ها می‌توان به معرفت دست یافت؟ و محدوده آن چیست؟ را می‌توان به قرآن عرضه کرد و با تدبّر در آیات به دستاوردهای جدیدی رسید. در قرآن‌کریم بیش از هفتاد واژه معرفتی وجود دارد و در آیات افزون بر معرفت‌های مرسوم، به فرامعرفت‌ها هم توجه شده است. آخرین کتاب الهی حصول معرفت را برای بشر امکان پذیر می‌داند.