اصول و مقدمات تفسیر، یکی از دانش‌های بنیادین و ضروری تفسیر قرآن است که فهم و تفسیر صحیح قرآن برآن استوار است. بر این اساس، سعی شده مهم‌ترین اصول مقدماتی تفسیر، بر پایه دیدگاه‌های مشهور و با رویکرد آموزشی تبیین شود، تا خواننده ضمن آشنایی با مقدمات مورد نیاز تفسیر، از مبانی نظری تفسیر و قواعد کاربردی تفسیر قرآن بهره لازم را بدست آورد و در فهم آیات قرآن، از دچار شدن به پاره‌ای لغزش‌ها در امان باشد. کتاب حاضر بر اساس سرفصل مصوب اصول و مقدمات تفسیر، در پانزده درس و در قالب سه بخش؛ مبانی و قواعد تفسیر کوشیده است به این مهم نائل آید.

چکیده

یکی از دانشهای مهم و زیربنایی برای فهم قرآن دانش واژه شناسی یا مفردات قرآن است. در کتاب حاضر با بهره گیری از منابع اصیل و معتبر لغت، کتب مفردات و تفاسیر به صورت کاربردی مهمترین مسائل ناظر به تفسیر کلمات قران را به بحث گذاشته و با تحلیل و تبیین معنای دهها کلمه قرآنی مراحل شرح واژه های قرآن را به صورت عملی به دانشجو آموزش می دهد. در شرح معنای کلمات تلاش شده تا آنجا که ممکن است به کاربردهای کلمه در فرهنگ عرب توجه شود.

هدف اصلی از تدوین درسنامه تفسیر ساختاری، تبیین قواعد علم ساختار شناسی سوره‌های قرآن به عنوان یکی از علوم قرآنی است. تا دانشجویان مهارت کشف وشناسایی ویژگی های ساختار ماهیت یک سوره که شامل ویژگی هایی مانند فضایل سوره، سبب نزول، ترتیب نزول ، تاریخ نزول، فضای نزول ، ساختار و غرض سوره است را شناسایی کنند. شناسایی ویژگی های ساختار عمومی یک سوره قرآن کریم علاوه بر شناخت ماهیت سوره دو فایده مهم دیگر برای دانشجویان دارد نخست آنکه موجب انس بیشتر آنان با سوره ‌می‌شود و دوم آنکه به دانشجوبان رشته های قرآنی کمک می‌کند تا با نگرشی علمی و جامع به هر سوره به تفسیر آیات سوره بپردازند.

پیامبر اکرم همزمان با تعلیم و ترویج قرائت و کتابت قرآن کریم و جمع و تدوین و تنظیم و ترتیب آیات و سوره‏ها در مُصحَف، نظام آموزش قرآن را با هدف فهم و بکارگیری زبان آن بنیان­گذاری کردند. بر اساس زمینه­های صدور حدیث «نزول قرآن بر هفت حرف»، رسول خدا هم قرائات برآمده از اختلاف­های لهجه­ای و زبانی مسلمانان را تجویز نمودند، و هم از گسترش تصریفات قرآنی در سه حوزه کلمات، آیات و سوره­ها استقبال کردند؛ قرائات تصریفی نماد پویایی و زایایی زبان قرآن و فهم صحابه است که آن را ممزوج با آیات یا به شکلی جدید برگرفته از ساختار زبان قرآن به‏کار می­بردند.

پیامبر اکرم همزمان با تعلیم و ترویج قرائت و کتابت قرآن کریم و جمع و تدوین و تنظیم و ترتیب آیات و سوره‏ها در مُصحَف، نظام آموزش قرآن را با هدف فهم و بکارگیری زبان آن بنیان­گذاری کردند. بر اساس زمینه­های صدور حدیث «نزول قرآن بر هفت حرف»، رسول خدا هم قرائات برآمده از اختلاف­های لهجه­ای و زبانی مسلمانان را تجویز نمودند، و هم از گسترش تصریفات قرآنی در سه حوزه کلمات، آیات و سوره­ها استقبال کردند؛ قرائات تصریفی نماد پویایی و زایایی زبان قرآن و فهم صحابه است که آن را ممزوج با آیات یا به شکلی جدید برگرفته از ساختار زبان قرآن به‏کار می­بردند.

علوم قرآنی، دانشی است که درباره شناخت قرآن و خصوصیات آن و مسائل متعلق به آن بحث می‌کند و مباحث گسترده آن از جهت فایده و آثار به دسته‌هایی تقسیم شده است.

کتاب حاضر با هدف کلی آشنایی تحلیلی با چهار مبحث مهم علوم قرآنی در چهارده درس و در قالب پنج فصل برای بر‌آوردن نیاز دانشجویان و طلاب مقطع کارشناسی و سطح دو نگاشته شده است. افزون بر مبحث کلیات که اهمیت خاص این علوم را در اندیشه اسلامی و جایگاه علمی آن را در تاریخ علوم قرآنی نشان می‌دهد، عناوین مهم علوم قرآنی ۳ شامل اسباب نزول، مکی و مدنی، محکم و متشابه و ناسخ و منسوخ محور فصل‌های دیگر این کتاب است که با توجه به سر‌فصل‌های دیگر این کتاب است که با توجه به سر‌فصل مصوب، نکاتی چون فواید و کاربردها، روش‌ها و معیارها و اقسام و نمونه‌ها را در هر یک بررسی نموده است.

انتظار قرآن از ما این است که با این کتاب «آگاهی و معرفت» یابیم، از اعماق جان آن را «تصدیق و باور» کنیم و سپس با بهره مندی پی در پی از آن به نقطه کانونی انتظار قرآنی که «دانش و زندگی» با این کتاب است نائل شویم. اثبات همانند ناپذیری، و تحریف ناپذیری قرآن، فرآیند آگاهی و گواهی ما را به حقانیت این کتاب فزونی می دهد. باورها را استحکام می بخشد و برای منکران نیز اتمام حجت می کند. این کتاب براساس سرفصل های مصوب علوم قرآنی (۲) در قالب شانزده درس کوشیده با استفاده از آیات و روایات به این مهم نائل آید.

جغرافیای مطالعات قرآنی را می توان در یک نگاه کلان در سه محور اساسی جستجو کرد: نخست مسائل شناخت‌نامه ای قرآن؛ دو، مسائل مربوط به چگونگی فهم و تفسیر قرآن، مانند اصول، مبانی و قواعد تفسیر؛ سه، ذات معارف و آموزه‌های مُستخرَج از متن قرآن که در کتب تفسیر ترتیبی و موضوعی یافته می‌شود. محور اول از مبادی است که هویت الاهی این کتاب را به شیوه علمی احراز می‌‌نماید و معلوم می‌سازد که منشأ پیدایش این متن و پدید‌آورنده آن کیست و این کتاب چگونه در میان بشر ظهور یافته و در اختیار انسان‌ها قرار گرفته است. مسائل وحی، نزول، اعجاز، جمع و تدوین، و تحریف‌ناپذیری از این سنخ‌اند.