این کتاب سومین کتاب از سلسله پژوهش‌های تفسیر تطبیقی، مشتمل بر پنج فصل است: فصل اول کلیات و دربردارنده مباحث «درنگی در نظریه منجی موعود در ادیان و ملل»، «سیری کوتاه در پیشینه مهدویت پژوهی در اسلام» و «طبقه‌بندی آیات درباره مهدویت و تنقیح موضوع» است. فصل دوم به بررسی تطبیقی آیات «اظهار دین حق» (توبه / ۳۳ – ۳۲) و فصل سوم به بررسی تطبیقی تفسیر آیه «وعد» (نور / ۵۵) اختصاص دارد. هرکدام از این دو فصل، طی سه گفتار – پس از طرح مباحث مقدماتی – به بررسی دیدگاه‌های شیعه، دیدگاه‌های اهل‌سنت و بررسی و ارزیابی دیدگاه‌های فریقین پرداخته است.

تفسیر معتزله که در جریان کلی تر تفسیر عقلی کلامی قابل طرح و بررسی است، عرصه قابل توجهی از تلاش های قرآنی عالمان مسلمان به شمار می آید. جریان تفسیری معتزله نیز در کنار نقش و جایگاه ممتازی که در برابر برخی جریان های کلامی تفسیری اهل سنت ایفا کرده و به تعدیل روش و اندیشه های تفسیری ایشان مدد رسانده، به دلیل نارسایی های جدی در مبانی فکری و منابع معرفت دینی در معرض نقدهای قابل توجهی است.

جریان تفسیری قرآن‌گرا رویکردی است که روش تفسیری خود را در تمرکز و تأکید بر دلالت‌های قرآنی و تدبر در خود قرآن تعریف کرده است. این جریان با دو شاخه کلی اعتدالی و افراطی قابل تحقیق و بررسی است. از منظر روش تفسیر اجتهادی می توان با تکیه بر اصول نظری و عملی چندی، به رویکردی اعتدالی در تفسیر با عنوان تفسیر اجتهادی قرآن­گرا تکیه کرد که ضمن عنایت به دغدغه های قرآن­گرایان، افراط و تفریط­های آنان را شناسایی کرده و نسبت به مبانی و روش تفسیری ایشان ارزشیابی نمود. از این رویکرد با تعبیر قرآن‌محوری در برابر رویکرد قرآن‌باوری از یک سو و قرآن‌بسندگی از سوی دیگر یاد می­شود.

سلفیه یکی از جریان­های اثر گذار در جوامع اسلامی است که در درون خود گرایش‌های گوناگونی را در بر می گیرد. در این میان سلفیه وهابی که زاییده افکار ابن تیمیه است، بیش از سایرگرایش­ها، مورد توجه و کنکاش بوده است. جریان سلفیه با شعار پیروی از سلف، همواره اقدامات ناسنجیده خود را به قرآن و سنت مستند دانسته و با تکیه نصّ محوری افراطی و ظاهرگرایی و رد هرگونه تفسیر و تأویل ضابطه­مند، عقلانی و عمیق از کتاب و سنت، تفاسیر سطحی و سست از قرآن به دست داده است.

تفسیر علمی یکی از مهمترین جریان‌های تفسیری است که در دوره معاصر به رغم مخالفت‌های جدی بارشدی فزاینده به بالندگی و شکوفایی رسیده است . اثر حاضر در پنج بخش به بررسی این جریان پرداخته است . در بررسی پیشینه آن ، نشان داده که شماری از مدافعان ادعایی به طور کلی به این گفتمان وارد نشده‌اند.

چکیده

جریانی که در این اثر از آن به جریان اجتماعى عقلی در تفسیر قرآن یاد شده، در بستر نهضت اصلاح طلبى دینىِ طیفى از اندیشمندان اسلامى عمدتاً از قرن چهارده هجری شکل گرفته است. عقل­گرایى در بُعد مبانى و روش تفسیرى و جامعه­گرایى و دغدغه نسبت به مسائل کلان اجتماعى اعم از سیاسی و فرهنگی در بعد گرایش و جهت گیرى تفسیرى آنان، وجوه تمایز این جریان از سایر جریان­های تفسیری است. این جریان تاکنون در معرض نقد و بررسى­هایی به ویژه از منظر سلفى و اشعرى قرار گرفته که برغم اشتمال بر برخی اشارات و بررسی‌های انتقادی مهم، از منظر عقل‌گرایی شیعی و آموزه‌های ناب مکتب اهل بیت (ع) چندان کارآمد دیده نمی‌شود.

جریان تفسیر روایی از منظری تاریخی در حفظ و پاسداری از میراث روایی تفسیری و تعدیل برخی جریان­های رقیب نقشی ستودنی داشته است. در این میان فارغ از برخی رویکردهای بسیط در گرایش روایی، شاخه افراطی این جریان به­عنوان رویکردی که با تأکید بر منابع نقلی و روایی در تفسیر قرآن و نادیده انگاشتن دیگر منابع و نیز بدون نگاه تحلیلی انتقادی به روایات در میان فریقین مطرح شده در معرض نقد و بررسی است. در این اثر با تکیه بر روش تفسیر اجتهادی و اصول روایت­شناختی آن، نگاهی انتقادی به جریان مورد بحث صورت گرفته است.

تفسیر تطبیقی (مقارن)‌ به مثابه گونه­ای نوظهور در حوزه تفسیر، پیش از هرچیز، نیازمند بررسی معرفت­شناختی و روش­شناسی است. تلاش این کتاب در راستای تحقق این امر است.

مفسران فریقین به خصوص مفسران امامیه از عصر رسالت تا کنون برای فهم معانی و مقاصد آیات قرآن کوشش نموده و هر یک با توجه به مکتب تفسیری خویش، روش و گرایش خاصی را در تفسیر قرآن انتخاب نموده اند. در کتاب درسنامه روشهای تفسیری به بررسی روشها و گرایشهای تفسیری پرداخته و تلاش شده تا در شانزده درس روشهای تفسیری قرآن به قرآن، روایی، عقلی و نیز گرایشهای تفسیری ادبی، کلامی، علمی، اجتماعی و عرفانی بررسی شود.