تفسیر قرآن کریم در گذر زمان همواره مایه دل‌مشغولی مکتب‌های گونه‌گون اسلامی با نگرش‌ها و مشرب‌های مختلف فکری بوده که جریان‌های متنوع تفسیری را پدید آورده است. هرچند این تنوع و گونه‌گونی از منظری نمایش شکوه و عظمت این کتاب آسمانی و ابعاد و لایه‌های به هم تنیده معارف آن‌ است، اما نگاه‌های یک‌سویه و گاه بی‌ضابطه در بستر این جریان‌ها،‌ برای اندیشمندان متعهد به صیانت مقاصد والای الهی،‌ همواره مایه‌ نگرانی بوده است. مجموعه‌آسیب‌شناسی جریان‌های تفسیری حاصل ملاحظات عالمانه‌ جمعی از اندیشمندان حوزه قرآن‌پژوهی در جریان‌های مختلف تفسیری متقدم و متأخر با دو نگاه جریان‌شناختی و آسیب‌شناختی است.

تفسیر قرآن‌کریم در گذر زمان همواره مایه دل مشغولی مکتب‌‌های گونه‌گون اسلامی با نگرش‌ها و مشرب‌های مختلف فکری بوده که جریان‌های متنوّع تفسیری را پدیدآورده است، هر چند این تنوّع و گونه‌گونی از منظری نمایش شکوه و عظمت این کتاب آسمانی و ابعاد و لایه‌های به هم تنیده معارف آن‌ است، اما نگاه‌های یک سویه و گاه بی‌ضابطه در بستر این جریان‌ها، برای اندیشمندان متعهد به صیانت مقاصد والای الهی، همواره مایه نگرانی بوده است. مجموعه حاضر حاصل ملاحظات عالمانه جمعی از اندیشمندان حوزه قرآن‌پژوهی در جریان‌های مختلف تفسیری متقدم و متأخر با دو نگاه جریان شناختی و آسیب‌شناختی است.

این اثر که جلد دوم مجموعه «بررسی مکاتب و روش‌های تفسیری» است، شش فصل دارد. در فصل نخست، مفهوم لغوی و اصطلاحی اجتهاد و تطورات آن بیان، مکتب و روش تفسیری اجتهادی تعریف، دلائل مخالفان و موافقان آن بررسی و به اقسام آن اشاره می‌شود. در فصل‌های دوم تا ششم، پنج قسم از اقسام آن مکتب با عناوین: مکتب و روش تفسیری اجتهادی قرآن به قرآن، مکتب و روش تفسیری اجتهادی روایی، مکتب و روش تفسیری اجتهادی ادبی، مکتب و روش تفسیری اجتهادی علمی و مکتب و روش تفسیری اجتهادی فلسفی معرفی و نقد شده‌اند و در پایان نتیجه‌گیری می‌شود که «مکتب و روش تفسیری اجتهادی جامع» کامل‌ترین مکتب و روش در تفسیر قرآن کریم است.

یکی ازدانش‌های مؤثردر تفسیر صحیح آیات قرآن کریم آشنایی با امتیازها و کاستی‌های مکاتب، روش‌ها و کتاب‌های تفسیری است و از این‌رو، در رشته‌های تفسیر و علوم قرآن درسی با عنوان «مکاتب و رو‌ش‌های تفسیری» یا مشابه آن ارائه می‌شود. این اثر به عنوان متن درسی برای آن درس تهیه شده و مطالب ذیل را دربردارد: ۱. مباحث مقدماتی شامل: مفهوم‌شناسیِ مکاتب تفسیری، روش‌های تفسیری و ... ؛ نیز دسته‌بندی مفسران و دسته‌بندی تفاسیر و مکاتب تفسیری؛ ۲. مکتب و روش تفسیری در روایات نقل شده از معصومان(ع)؛ ۳. بررسی مکتب و روش‌ تفسیری صحابه و تابعین؛ ۴.

این اثر دربردارنده فصل‌های پنجم، ششم و هفتم از بخش دوم مجموعه مکاتب تفسیری است که به مباحث ذیل می‌پردازد: فصل پنجم. بررسی و نقد مکتب تفسیری اجتهادی روایی: تفسیر القمی، تفسیر الطبری، تفسیر القرآن العظیم ابن‌کثیر و تفسیر الصافی فیض کاشانی؛ فصل ششم. بررسی و نقد مکتب تفسیری اجتهادی ادبی: الکشاف زمخشری، جوامع الجامع طبرسی و انوار التنزیل بیضاوی؛ فصل هفتم. بررسی و نقد مکتب تفسیری اجتهادی علمی: الجواهر طنطاوی، کشف الاسرار النورانیّه اسکندرانی و تفسیر القرآن سِرْ سید احمدخان هندی.

این اثر که جلد دوم از مجموعه سه جلدی مکاتب تفسیری است فصل‌های دوم، سوم و چهارم بخش دوم کتاب را در بردارد و به مباحث ذیل می‌پردازد. فصل دوم: نقد و بررسی مکتب تفسیری باطنی محض، بیان ماهیت باطن قرآن و معیار صحت تفسیر باطنی، بررسی و ارزیابی شماری از تفسیرهای باطنی محض؛ فصل سوم: معرفی مکتب تفسیری اجتهادی، بررسی دلائل مخالفان و موافقان و اشاره به اقسام آن؛ فصل چهارم: نقد و بررسی مکتب اجتهادی قرآن به قرآن در قالب سه نظریه و ارزیابی تفسیرهای «المیزان فی تفسیرالقرآن» و «اضواء البیان» از تفسیرهای معروف این مکتب.

طرح مکاتب تفسیری در سه جلد، عهده‌دار نقد مکاتب تفسیری و کتابهای تفسیر است. مطالب این مجموعه سه جلدی در یک مقدمه و دو بخش ارائه می‌شود. جلد اول کتاب شامل مقدمه، بخش اول و فصل اول بخش دوم است. در مقدمه، مفهوم‌شناسی اصطلاحات، دسته‌بندی مفسران و تفاسیر قرآن بررسی می‌شود. بخش اول که مفسران نخستین نام دارد، در سه فصل تنظیم شده است: فصل اول به مفسران آگاه به تمامی معانی قرآن (پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع)) و فصل دوم و سوم به مفسران آگاه به بخشی از معانی قرآن (مفسران صحابی و تابعی) می‌پردازد. بخش دوم با عنوان مکاتب تفسیری و تفاسیر در ده فصل ارائه شده است.

حق تفسیر قرآن، مؤلفه تمایز بخش تفسیر امامیه، باورمندی امامیه به تحریف قرآن، تطورات و چرخش هرمنوتیکی تفسیر امامیه، فقدان انسجام در تفسیر امامان شیعه از چالش‎های مهم کلامی تفسیر امامیه است که در آثار خاورشناسان بازتابیده است. هر فصل از کتاب دارای دو جستار اشاره و ارزیابی است. در بخش اشاره به تقریر نظریه خاورشناسان درباره چالش¬ها می¬پردازیم و در بخش ارزیابی، نظریه¬ها را به توبه نقد و سنجش سپردیم. نگارنده در حد میسور تلاش نموده است تا از نقد الهیاتی و موازی که سوگیرانه و ایدئولوژیک است، خودداری نماید و بر پایه اصول نقد علمی به ارزیابی دیدگاه¬های خاورشناسان بپردازد.

هرمنوتیک در زبان اهل ادب و تاریخ و فلسفه، علم تفسیر متون و کلمات قدسی و آسمانی و خصوصا تفسیر عهد قدیم است و اغلب با متن، پیام و نشانه سرو کار دارد و به همین دلیل با حوزه‌های گوناگونی نظیر الهیات، فلسفه، هنر، نقد ادبی و زیبایی‌شناسی ارتباط دارد. امروزه هرمنوتیک تنها به عرصه متون و عبارات محدود نمی‌شود، بلکه با توجه به گسترش دامنه هرمنوتیک، تلاشی است برای فهمیدن یک اثر هنری، حالت روانی، یک پدیده و رفتار اجتماعی و نظایر آن. نویسنده کوشیده است برای فهم معنا بر زبان متمرکز شود و آن را به تفصیل بررسی کرده است.

یکی از علوم پیش‌نیاز بسیار مهم برای ورود به تفسیر قرآن شناخت قواعد تفسیری مبتنی بر مبانی متقن عقلی، نقلی یا عقلایی است که هم براساس آن قواعد تفسیر ضابطه‌مند و قابل ارزیابی باشد و هم با رعایت آنها خطاهای تفسیری کاهش یابد. این کتاب برای تأمین این نیاز تصنیف و در آن چهل و هفت قاعده تفسیری برپایه سیره عقلا در فهم متون و دلائل عقلی و نقلی تبیین شده است . درکتاب پیش‌رو برای فرایند تفسیر پنج‌گام تصور و قواعد تفسیری بر اساس آن گام‌ها دسته‌بندی شده است و از این‌رو کتاب هفت فصل دارد.